برهان‌الدین بن کبیر برهانپوریبرهانپوری، برهان الدین بن کبیر محمدبن علی صدیقی، مشهور به «راز الهی»، از عارفان قرن یازدهم هجری است. ۱ - ولادت و نسب و وفاتاز وی با نام «برهان الدین بکری شطّاری برهانپوری» نیز یاد شده است. [۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
نسب وی از سوی پدر به ابوبکر و از مادر به امام حسین علیه‌السلام می‌رسد. او در دهکده ای از سرزمین خاندیس (= خاندیش) (هند) متولد شد. تاریخ ولادتش معلوم نیست؛ متجاوز از هشتاد سال عمر کرد [۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۳ـ ۹۴، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
و به گزارش خافی خان، [۳]
محمدهاشم خافی خان نظام الملکی، منتخب اللباب، ج۲، ص۵۵۵، کلکته ۱۸۷۴.
در بیست و دومین سال جلوس اورنگ زیب (عالمگیرشاه) (۱۰۶۸ـ۱۱۱۸)، یعنی ۱۰۸۹، درگذشت.
۲ - تحصیلات اوبرهان الدین در شهر برهانپور رشد کرد و علوم رسمی اسلامی را در همان‌جا آموخت. او مرید شیخ عیسی بن قاسم شطّاری بود و همواره به درویشان خانقاه او خدمت می‌کرد و در علم و معرفت نیز بهره‌های فراوانی از شیخ گرفت و جانشین او شد. [۴]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۳، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۳ - مریدان اودر منابع، از مریدان وی نامی برده نشده است. اما عاقل خان رازی، گردآورنده ملفوظات برهان الدین خود را از مریدان برهانپوری خوانده است. [۵]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۷۴ـ ۱۳۷۵، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
درباره ارادت و اعتقاد مریدانش به وی، گویند که برخی از آنها «فناء فی الشیخ» شده و در عالم بی خودی سُکْر، شیخ را خدا دانسته اند؛ و چون نصایح شیخ برای اصلاح ایشان مؤثر نیفتاده، شیخ آنها را نزد قاضی فرستاده تا حکم شرع درباره ایشان جاری شود. [۶]
محمدهاشم خافی خان نظام الملکی، منتخب اللباب، ج۲، ص۵۵۵، کلکته ۱۸۷۴.
۴ - ارادت پادشاهان و امراهمچنین برخی از امرا و پادشاهان به وی ارادت داشتند و در مشکلات خود از او یاری می‌خواستند، چنانکه اورنگ زیب پیش از جنگ با برادرش، داراشکوه، عزم دیدار شیخ کرد تا برای پیروزی خود طلب دعا کند. از آن‌جا که شیخ ملاقات با سلاطین را خوش نمی‌داشت، او را نپذیرفت. اما روزی اورنگ زیب بر در خانقاه، موفق به دیدار شیخ می‌شود و با او به شکایت از داراشکوه و بیان اعتقاد خود به احکام دین و رعیت پروری می‌پردازد و از شیخ برای موفقیت خویش درخواست دعا می‌کند. شیخ به زبان فارسی به او می‌گوید: «از فاتحه ما فقیران کم اعتبار چه (حاصل) می شود! شما که پادشاهید به نیّت خیر و عدالت و رعیت پروری، فاتحه بخوانید؛ ما هم دست به فاتحه برمی داریم». [۷]
محمدهاشم خافی خان نظام الملکی، منتخب اللباب، ج۲، ص۵۵۳ـ۵۵۴، کلکته ۱۸۷۴.
[۸]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۳ـ۹۴، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۵ - آثار اواز برهان الدین آثاری به جا مانده که همگی به زبان فارسی است : ۱) مجموعه ملفوظات که عاقل خان رازی در ۱۰۵۳ با نام ثمرات الحیاة گرد آورده است. [۹]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۷۴ـ ۱۳۷۵، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
[۱۰]
عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقی اردو: کراچی، ج۱، ص۴۰، اسلام آباد ۱۳۶۳ ش.
[۱۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۴، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۲) ابراهیم گاذر (گازر؟) الهی نیز در ۱۰۸۷، ملفوظات شیخ را گرد آورده و پس از مرگ گردآورنده، عبدالحی حسنی حسینی آن را با نام روایح الانفاس جمع کرده و بر آن مقدمه ای نگاشته است. [۱۲]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۵۳۰ـ ۱۵۳۱، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
[۱۳]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۴، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۳) شرح آمنت باللّه که در پاره ای منابع [۱۴]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
به برهان الدین نسبت داده شده، اما در دیباچه یکی از نُسخ این کتاب، مؤلف آن خواجه قطب الدین بختیار اوشی دانسته شده است. [۱۵]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۵۷۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
[۱۶]
عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان: کراچی، ج۱، ص۱۵۸، اسلام آباد ۱۳۶۲ ش.
این کتاب در شرح عرفانی کلمات «آمَنتُ بِاللّهِ وَ مَلائکتِه وَ رُسُلِه والیومِ الا´خِر والقدرِ خَیرُه وَ شَرهُ من اللّه تعالی و البعثِ بَعدَالموت و. . . » نگاشته شده است. [۱۷]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۵۳۰ـ ۱۵۳۱، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
۴) شرح اسماءاللّه الحسنی. [۱۸]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج۵، ص۹۴، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
۶ - فهرست منابع(۱) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹. (۲) محمدهاشم خافی خان نظام الملکی، منتخب اللباب، ج ۲، کلکته ۱۸۷۴. (۳) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش. (۴) عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقی اردو: کراچی، اسلام آباد ۱۳۶۳ ش. (۵) عارف نوشاهی، فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ملی پاکستان: کراچی، اسلام آباد ۱۳۶۲ ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان‌الدین بن کبیربرهانپوری»، شماره۱۱۲۵. |